خاتم، هنر سنتی و هنر مدرن
1.مقدمه
غزل غزل های هنر سنتی، هنر خاتم کاری است. هنر خاتم به شکل پیچیده ای در اتحاد تناقض نمای سیالیت زیبایی، عقلانیت ریاضی و هندسه شکل گرفته است. هنر خاتم نمایش وجد هنر سنتی است. در سماعی از عناصر رنگ و هندسه، زیبایی، قاعده مندی و سودمندی کمیت و کیفیت، ریاضی و عاطفه و شهود و خرد.
راز شگفت هنر خاتم، ارتباط تنگاتنگ آن با هندسه و ریاضیات و از آن رهگذر دستیابی به بیانی باطنی و درونی در قلمرو زیبایی و تفسیر معنوی و مینوی از هستی است. البته بنابر سرشت هنر سنتی، چنین تفسیر مینوی هیچ تضادی با جنبه های ملموس و کارکردی و سودمندی هنر خاتم ندارد.بلکه سودمندی و کارکرد آن را به ساحتی معنادار ارتقا می بخشد.
لذا با همه معانی والایی که در بیان ریاضی وار رنگین هنر خاتم نهفته است. این هنر همچنان در قلمرو زندگی، چه دینی و چه عرفی حضور زنده و فعال دارد. و در زندگی مدرن هر روز بر تنوع اشیائی که از خاتم ساخته می شود. افزوده می گردد.
2. آثار هنری چوبی
چوب، ماده یی است. که به وفور در طبیعت و مناطق مختلف کره ی زمین وجود دارد و از جمله موادی است. که از دورترین زمان ها تا به امروز مورد استفاده ی بشر بوده .و انسان ها همواره بخش مهم یا لااقل قسمتی از نیازهای مصرفی خود را از طریق این ماده. که انواع و اقسام بسیار متنوع و گوناگونی دارد. تأمین می کرده اند.
ضمن آن که چوب عرصه ای مناسب برای بروز ذوق، استعداد، هنر و خلاقیت صنعت گران و هنرمندان به صورت های مختلف بوده است.
از قدیمی ترین هنر مرتبط با چوب که به یقین خراطی است.تا جدیدیترین آن، که سوخت و نقاشی روی چوب است. و تا دشوارترین و غامض ترین هنرهای شناخته شده. از چوب که به ظن قوی خاتم سازی و گره چینی است.
همه و همه زمینه های گسترده ای را برای به ثبت رساندن هنر انسان هایی که ایمان و اعتقاد راسخ به منبع اصلی وحی و زاینده ی نور و زیبایی داشته. و صبوری و متانت را با ذوق و هنر مقدس خود توأم و همراه ساخته اند.فراهم آورده است.
ویژگی های
چنین است. که علی رغم خصوصیات و ویژگی های چوب که عدم پایداری در برابر عوامل جوی و دیگر عوامل محیطی و نداشتن مقاومت کافی در برابر حمله ی قارچ ها، ویروس ها و میکروب ها از جمله ی آن است. و نیز این که نگه داری آن حتی در موزه ها شرایط خاصی را می طلبد، بخش قابل ملاحظه و درخور تحسین از آثار هنری موجود در گنجینه های هنری را محصولات و هنرهای مرتبط با چوب تشکیل می دهد.
ایران سرزمینی است. که با وجود شرایط نه چندان مناسب جوی، ناچیز بودن متوسط بارندگی سالانه و کم توجهی به حفظ و مراقبت از جنگل ها که به ویژه طی سده ی حاضر شاهد و ناظر آن بوده ایم.
از گذشته های دور یکی از پایگاه های تولید و عرضه ی صنایع، حرف و هنرهای مرتبط با چوب بوده است.
طی قرون و اعصار متمادی صنعت گران هنرمند ایرانی همچون دیگر عرصه ها در زمینه ی هنرهای مرتبط با چوب نظیر خراطی، کنده کاری، مشبک کاری، منبت کاری، گره چینی، نازک کاری و خاتم سازی و …زیباترین و نفیس ترین آثار را پدید آورده اند. که هم اکنون زینت بخش موزه ها و دیگر مراکز هنری در سراسر دنیاست.
3. تاریخچه خاتم
یکی از هنرهای باارزشی که در شرق وجود دارد.خاتم کاری است. از گذشته ی خاتم سازی اطلاع زیادی در دست نیست.زیرا مواد اولیه ی خاتم اکثراً چسب و چوب است. و این دو ماده بر اثر مرور زمین از بین می روند. با این همه در اماکنی که از نظر مردم جنبه ی تقدس داشته.
درنتیجه از آنها به خوبی نگه داری شده است. به خاتم هایی برمی خوریم که قدمت دویست تا سیصد ساله دارند.
کهن ترین نمونه ی خاتم که تاکنون به دست ما رسیده. متعلق به دوره ی صفویه است.
این اثر مربوط به بقعه ی شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان است.
هلندی ها و پرتغالی ها از اولین گروه هایی بودند. که در حدود 600 تا 700 سال پیش جهت تجارت، سوداگری و بازرگانی دریایی به سواحل جنوب ایران آمدند. بدین جهت امکان دارد در موزه های آمستردام یا سایر شهرهای مهم اروپا، اثراتی از خاتم را که مربوط به 600 سال پیش است بیابیم.
اغراق نیست که ادعا شود. مهم ترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است.
در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد.
از جمله تخته ی شطرنج خاتم کاری شده ای است. که در موزه ی «بناکی» آتن نگه داری می شود. و در زمره ی بهترین نمونه ی خاتم عصر صفوی است.
خاتم
تصور می رود. خاتم سازی برای اولین بار در شهر شیراز به وجود آمده. باشد. که هنوز هم از متداول ترین صنایع دستی آن شهر به شمار می رود. در دوره ی صفویه با انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت، هنرمندان از اطراف و اکناف ایران در این شهر گرد هم آمدند. هنرمندان خاتم کار نیز از این قاعده مستثنی نبودند و با عزیمت به این شهر باعث رونق و رواج این هنر گردیدند.
«پادشاهان صفوی هنر خاتم را اساساً نوعی هنر تزئینی تلقی و از همین منظر به آن توجه می کردند. شاید به همین دلیل، هنر خاتم تا حدود زیادی در انحصار طبقه ثروتمند و در جرگه ی هنرهای اشرافی قرار گرفته است» .(روزی طلب و جلالی، 55:1382). در عهد زندیه خاتم کاری در تزئینات صندوق مقابر ائمه اطهار که بهترین گواه ذوق و قریحه بارور هنرمندان این عصر بود.انجام می شد.
آثار خاتم کاری این دوره از ظرافت و تبحر بی مانندی برخوردار است.که زمینه ساز شیوه های ابداعی در دوره های بعدی از جمله دوره قاجار شد. دوره قاجار برخلاف دوره ی صفوی که هنر خاتم در انحصار طبقه ی اشراف و ثروتمندان بود. از انحصار دربار خارج و به کارگاه های هنرمندان عادی راه پیدا کرد.
سال 1309 خورشیدی با احداث مجموعه ی بزرگ هنرهای زیبایی کشور در اداره ی فرهنگ و هنر سابق (اکنون به نام پژوهشکده ی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی تغییر نام یافته) توسعه و رونق در هنرهای سنتی بیش از پیش شکوفا شد.
تأسیس و راه اندازی کارگاه خاتم سازی و گردآوری مطرح ترین خاتم کاران (به سرپرستی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم در تاریخ هفتم شهریور ماه سال 1311خورشیدی) از اتفاقات مهم بود. که سبب خدمت عظیم ملی، رونق و توسعه روزافزون این هنر شد.
4. خاتم چیست؟
در مورد معنا و مفهوم هنرمند “خاتم کار” و هنر “خاتم” به تعاریف موجود در فرهنگ ها و کتاب های لغت می پردازیم.
در لغت نامه دهخدا تعریف “خاتم”، ذیل تعریف “خاتم ساز” و ” خاتم کار” آمده است.
خاتم ساز : آن که پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.
خاتم سازی : عمل خاتم ساز. نشاندن پاره های استخوان با نقش و نگار در چوب.
خاتم کار : آن که خاتم کاری کند. خاتم ساز.
خاتم : ختم کننده. پایان، عاقبتی.
در دایره المعارف فارسی، تعریفی از “خاتم کاری و خاتم سازی” به این مضمون آورده شده است.
«هنر آراستن سطح اشیاء، به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث های کوچک. طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده. است. این اشکال هندسی را با قراردادن این مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند.
مثلث ها را از انواع چوب و فلز و استخوان می سازند. هر چه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشند. خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن ، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود». (مصاحب 873:1345).
هنر
به طور کلی هنر خاتم کاری مشتمل بر خاتم سازی و خاتم چسبانی است. شاید این تعریف به معنای اصلی و فعل کار نزدیک تر از بقیه ی تعاریف در منابع نامبرده باشد.
خاتم سازی عبارت از برش، پرداخت و سوهان کاری مواد اولیه و کنار هم قرار دادن آن ها براساس یک طرح هندسی به وسیله ی چسب و بستن آن ها با نخ و درنهایت تشکیل قامه خاتم است.
خاتم ساز برش های خاتم را از قامه به دست آوره و در اختیار خاتم چسبان قرار می دهد.
خاتم چسبانی نصب برش های به دست آمده. از قامه خاتم، روی اشیا چوبی به کمک چسب سرد یا سریشم گرم می باشد. خاتم چسبان پس از مراحل پرداخت، نوعی پوشاننده به عنوان محافظ پلی استر روی اثر نهایی می پاشد.
5. مواد و مصالح هنر خاتم
1-5. چوب
بیشترین ماده ی مورد استفاده در خاتم سازی چوب می باشد؛ از چوب درختان مختلف نظیر انواع چوب هایی به رنگ طبیعی مانند فوفل، عناب، نارنج، شمشاد، افرا و چنار مثلث ها تهیه و در خاتم سازی استفاده می شود. در گذشته از چوب بقم و آبنوس نیز استفاده می شد که همراه با چوب فوفل از هند به ایران وارد می شدند و امروزه هر سه کمیاب گشته اند.
هنرمندان برای جبران این کمیابی و دسترسی به رنگ دلخواه با تنوع رنگی (قرمز، سیاه، سبز و …)، معمولاً مثلث هایی از چوب درخت نارنج یا افرا را درون ظرف فلزی حاوی آب و مواد رنگی (طبیعی یا شیمیایی) ریخته و با جوشاندن مثلث ها در محلول ذکر شده طی چندین ساعت می تون مثلث های چوبی رنگی به دست آورد.
2-5. آلیاژ برنج
امروزه خاتم سازان تنها از آلیاژ برنج در ساخت خاتم استفاده می کنند؛ با استناد به آثار معدودی از گذشته مفتول های نقره ـ مس و آلومینیوم نیز گزارش شده است. برای تهیه در ابتدا مفتول (مقطع گرد) به وسیله ی دستگاه نورد به شکل مثلث درمی آیند.
این دستگاه شامل دو غلتک است که یکی در بالا و دیگری در پایین قرار دارد؛ روی غلتک پایینی شیارهایی به شکل مثلث های ریز و درشت با کاربردهای مختلف حک شده است.
غلتک بالایی نیز سطحی کاملا صاف و بدون شیار دارد، با عبور مفتول از شیار موجود بر روی غلتک و حرکت محور چرخنده ی آن، مفتول به شکل مثلث از دستگاه خارج می شود.
3-5. استخوان
معمولا از استخوان ساق دست و پای شتر و گاهی به علت در دسترس نبودن و گرانی آن از استخوان دنده گاو یا اسب (بسیار نادر) استفاده می شود که کیفیت استخوان شتر را ندارد.
روش تهیه مثلث های استخوانی به این صورت است که پس از چربی زدایی به مدت چند روز آن را درون آب آهک می خیسانند تا زردی استخوان برطرف و رنگ آن سفید شود. پس از این عمل استخوان ها را بنا به نیاز به شکل باریکه های مثلثی برش می دهند.
4-5. سریشم / چسب پلی وینیل استات
در گذشته از سریشم گرم (سریشم حیوانی) به جای چسب سرد (پلی وینیل استات) استفاده می شد. سریشم گرم یا چسب حیوانی مورد مصرف در خاتم کاری، ماده لزج غضروفی شکل است که مستقیما از بخش هایی از بدن حیواناتی مانند گاو، گوسفند به دست می آید.
طریقه مصرف آن به ابنصورت بوده که قبل از مصرف تکه های سریشم را در آب می خیسانند تا کاملا نرم و خمیری شود، سپس آن را با حرارت غیرمستقیم درون ظرف مخصوص دوجداره (داخل یکی آب و داخل دیگری سریشم) می گذارند. امروزه چسب سرد برای چسباندن کلیه بخش های خاتم سازی و خاتم چسبانی کاربرد دارد.
راحتی کار با این چسب، قدرت اتصال و مقاومت خوب آن در برابر عوامل محیطی به ویژه رطوبت، این ماده را از نظر خاتم کاران در اولویت اول قرار داده است.
6. مراحل ساخت و شیوه اجرای خاتم
در هنر خاتم سازی از چوب های گوناگون، عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود. شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد. ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آن ها را به نحوی کنار هم قرار می دهند.
که برش عرضی آن ها دارای اشکال هندسی منظم باشد. بعد این برش ها را در کنار هم و به وسیله ی سریشم، روی ورقه ی نازکی از چوب، می چسبانند. سپس این ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند.
گاهی زمینه ی کلی یک نقش از حیوانات و پرندگان تشکیل می شود. ولی در هر صورت نقش های زمینه ی خاتم، همان اشکال هندسی است. اخیراً خاتم های خطی نیز ساخته می شود که در آن کلماتی مانند اسماء خداوندی به عنوان نقش ظاهر می شوند. در خاتم های گرانقیمت، قسمت های فلزی خاتم از طلا یا نقره تشکیل می شود
به جای استخوان در ساخت آن ها عاج به کار می رود. مرغوب ترین خاتم، نوعی است که «پره وارو» نامیده می شود و قسم دیگری که به «سیم دار» مشهور است.
7. نگه داری و مرمت خاتم
اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن شده می شود: براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوش (شیره درخت کاج) به کار می رفت. بعدها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.
کلیه محصولات خاتم کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگه داری شوند و از تمیز کردن آن ها با پارچه مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح باید اجتناب گردد.
8. نمونه های خاتم کاری در ایران
خاتم کاری تالار خاتم کاخ موزه مرمر در دوره ی معاصر
بنای تاریخی کاخ موزه ی مرمر تنها یک مجموعه ی معماری زیبا و شگفت انگیز نیست، بلکه آینه ای است که فرهنگ و هنر هنرمندان معاصر ایران زمین بر پیکره ی آن نقشی جاوید نهاده است. ساخت و شروع تزئین خاتم کاری این تالار در سال 1314 خورشیدی آغاز شد و به همت جمعی از هنرمندان خاتم کاران کارگاه خاتم کاری هنرهای سنتی اداره کل هنرهای زیبا انجام شد.
خاتم کاری تالار خاتم مجلس شورای ملی
یکی دیگر از آثار بی نظیر هنرمنان خاتم کار، تالار تمام خاتم مجلس شورای ملی سابق در تهران است. خاتم کاری این تالار یکی از زیباترین نمونه های به جای مانده است و به لحاظ برخورداری از طرح و نقش تازه در زمره تحولات هنرهای ملی دوره ی اخیر است. کار ساخت این تالار در سال 1346 خورشیدی آغاز شد.
شاید بهترین نمونه ی این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه جهانی بروکسل (سال 1958) مدال طلا را نصیب خود کرد.
9.خصوصیات یک خاتم مرغوب
- صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
- یکنواخت بودن رنگ ها و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.
- عدم تغییر در رنگ و شکل.
- ترمیمی کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند.
- قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع.
- دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند.که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد. بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد. و کل طرح را از بین می برد. به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
- رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
- نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشد کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
گروه هنری تمدن، ارائه دهنده انواع محصولات خاتم کاری با بالاترین کیفیت و در طرح ها و مدل های متنوع می باشد. این محصولات با جنس مرغوب و رنگ بندی چشمنواز و نیز ظرافت و زیبایی خاصی که دارند، می توانند بعنوان یک هدیه کاربردی و نفیس و سنتی برای همکارانتان و یا عزیزانتان گزینه بسیار مناسبی باشند.
